مقدمه
۱ـ تفسیر لفظی از عبارت مذکور در ماده ۶۷۳ قانون مجازات اسلامی بدین شرح که «هر کس از سفید مهر یا سفید امضایی که به اوسپرده شده است یا به هر طریق بدست آورده سوء استفاده نماید به یک تا سه سال حبس محکوم خواهد شد» از موضوعات مورداختلاف از دیدگاه علوم جزایی می‌باشد؛ زیرا همانطور که شرط تحقق قتل (اعم از عمدی، شبه عمدی، خطای محض و غیر عمدی‌و غیره) سلب حیات از یک انسان زنده است،(گلدوزیان، دکتر ایرج «حقوق جزای اختصاصی، جرائم علیه اموال و مالکیت، امنیت و آسایش عمومی» انتشارات‌دانشگاه تهران ۲۴۹۹ چاپ دوازدهم با بازنگری و افزوده‌ها مهر ۱۳۸۵ ص ۳۳.) شرط تحقق جرم سوء استفاده از سفید امضاء یا سفید مهر نیز، وجودرابطه امانت قراردادی یا امانت قانونی بین مودع و مستودع یا متصرف قانونی مال است. بطوری که بدون تحقق رابطه امانی، اعم ازقانونی یا قراردادی در روابط طرفین، موضوع از شمول عنوان «خیانت در امانت» مذکور در فصل بیست و چهارم قانون اساسی خارج‌است.
۲ـ فعل بر سفید امضاء یا سفید مهر عبارت است از امضاء، نمودن ورقه‌ای از قبل، بمنظور تأیید نوشته‌ای که باید متعاقباً در بالای آن‌درج شود.
۳ـ سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء، عبارت است از نوشتن متقلبانه (یا برخلاف توافق) در بالای امضاء یا مهر (و یا مهر وامضاء در یک نوشته یا سندی مغایر با آنچه که قبلاً مورد توافق واقع شده باشد.)
۴ـ در حقوق فرانسه، با تصویب قانون جزای ۱۹۹۲ جرم سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء جرم مستقلی نیست؛ مگر اینکه‌موضوع به نحوی دیگر، در قالب خیانت در امانت کیفری آنهم با احراز شرایطی، جرم مزبور قابل تحقق باشد.
در همین جهت، رویه‌قضایی (فرانسه) می‌گوید: «چنانچه اتهام مجرمیت به عنوان سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء علیه متهم، مبتنی بر این باشد که‌متهم با مقاصد شخصی، مبالغ مهمی را از حساب بانکی قربانی جرم از طریق صدور چکهای سفید امضایی که صاحب حساب برای‌تسویه حسابهای جاری معمولی به او داده، برداشت نموده باشد،فاقد مبنای قانونی تعقیب کیفری براساس قانون جزای جدید فرانسه‌است که از اول مارس ۱۹۹۴ به مورد اجرا گذارده شده است و وصف جزایی را از چنین رفتاری سلب نموده است. و براساس نظر قضات‌تجدید نظر، چنین اقدامی نه در قالب شرایط پیش‌بینی شده در جرم خیانت در امانت موضوع ماده ۴۰۸ قانون جزای حاکم در زمان‌وقوع جرم و نه بر وقایع مستوجب کیفر مذکور در ماده ۱-۳۱۴ قانون جزای جدید فرانسه است.»
(Crime.۲۱sep ۱۹۹۴: BULL. in f.c.cass.) ۱۹۹۴,n.۱۱۲۸).
به نظر می‌رسد، سپردن چکهای سفید امضاء و سوء استفاده از آن می‌توانست مشمول جرم استعمال ناروای چکهای مزبور با همان‌ماده ۱-۳۱۴ قانون جزای فرانسه جاری باشد. با وجود این، جرم‌زدایی و کیفرزدایی از جرم مزبور، موضوع سیاست کیفری جدیدفرانسه است و هر نوع تفسیری باید منطبق با اهداف قانونگذار باشد. نهایتاً راه حل طرح دعوای حقوقی از سوی زیان دیده مسدود نیست و او می‌تواند از طریق طرح دعوای حقوقی، به جبران ضرر و زیان خود نائل آید.
۵ـ در حقوق ایران، جرم سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء، موضوع ماده ۶۷۳ قانون مجازات اسلامی است که تحت عنوان«فصل بیست و چهارم ـ خیانت در امانت» است و می‌گوید «هر کس از سفید مهر یا سفید امضایی که به او سپرده شده است یا به هرطریق بدست آورده سوء استفاده نماید به یک تا سه سال حبس محکوم خواهد شد.»
در واقع، هرکس که مبادرت به سوء استفاده از سفید امضایی که به او سپرده شده است نموده باشد و انجام تعهد یا سلب تعهدی راکه می‌توانست شخص یا دارایی امضاء کننده را تهدید نماید به خطر اندازد، مستوجب مجازات می‌باشد.
به علاوه، در مواردی هم‌که به حکم قانون، ید متصرف و تحصیل کننده سفید امضاء یا سفید مهر، مشروعیت قانونی داشته باشد، جرم مزبور قابل تحقق‌است. بنابراین، چنانچه سارق، جاعل و اخذ کننده‌ی سند (سفید مهر یا سفید امضاء) به عنف و تهدید واکراه مبادرت به تحصیل‌سفید امضاء یا سفید مهر نموده باشند و از آن سوء استفاده نمایند، مرتکب جرائم سرقت، جعل و اخذ سند به عنف و تهدید و اکراه‌گردیده‌اند که موضوع جرائم خاص هستند و با منتفی بودن امانت قانونی یا قراردادی، موضوع از شمول جرائم تحت عنوان خیانت‌در امانت‌های ذیل عنوان فصل بیست و چهارم قانون مجازات اسلامی خارج است.
(گلدوزیان دکتر ایرج، محشای قانون مجازات اسلامی، انتشارات‌مجد چاپ هفتم، (شرح مواد ۶۷۳، ۶۶۸، ۵۲۳ و ۶۵۷ و مواد ۶۵۱ به بعد قانونه مجازات اسلامی)
ارکان جرم سوء استفاده از سفید امضاء یا سفید مهر:
فصل اوّل: شرایط و ارکان جرم سوء استفاده از سفید امضاء یا سفید مهر
همانند جرم خیانت در امانت، سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء دارای دو گروه از ارکان جرم است.
اولاً ـ شرایط مقدّم بر وقوع جرم
ثانیاً ـ عناصر تشکیل دهنده‌ی جرم سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء.
بخش اول ـ شرایط مقدم و لازم برای تحقق جرم
تحقق جرم سوء استفاده از سفید امضاء یا سفید مهر، مستلزم وجود شرایط قبلی برای تحقق جرم مزبور است:
مبحث اول ـ ورقه واجد مهر یا امضاء
جرم مزبور، وقتی قابل طرح است که اقدام قبلی با گذاردن امضاء یا مهر یا هر دو کار، بر روی ورقه انجام شده باشد. در عین حال:
اولاً ـ برگ کاغذ می‌تواند کاملاً سفید بوده و فقط دارای مهر یا امضاء باشد. بدین لحاظ که متعاقباً مطالب مورد توافق قبلی بر روی آن‌نوشته شود.
ثانیاً ـ ممکن است ورقه سفید امضاء، نوشته یا سندی باشد که مقداری از مطالب آن به صورت فرم چاپی یا دست نویس قبلاً نوشته‌شده باشد، ولی نوشتن قسمت‌های خالی و سفید آن با قصد تکمیل بعدی آن توسط شخص دیگری انجام شود. مانند برات که‌مستلزم قبول محال علیه و در اجرای مادّه ۲۲۹ قانون تجارت، ممکن است منوط به درج عبارت و مطالبی باشد که از قبل مورد توافق‌واقع شده باشد، ولی برخلاف آن توافق و به نحو متقلبانه و برای فرار از مسئولیت نوشته شود.
در عین حال، چنانچه نوشته یا سند در نمونه و فرم قطعی آن امضاء شده باشد و متعاقباً مطلبی به متن در محل‌ّ خالی آن (با فقدان‌قصد قبلی برای درج مطلب تکمیلی) اضافه شود، چنین اقدامی جعل تلقی خواهد شد.
مبحث دوم ـ تحویل سفید امضاء(یا سفیدمهر)
ورقه سفید امضاء، بایستی؛ اولاً به کسی که از آن سوء استفاده نموده سپرده شده باشد و ثانیاً این سپردن برای استعمال و کاربردمعین در تکمیل متن آن باشد.
گفتار اول ـ تحویل ارادی ورقه سفید امضاء
سفید امضاء بایستی قبلاً به دیگری سپرده شده باشد، و نیز به وسیله امضاء کننده عالماً، عامداً به کسی که بعداً از آن سوء استفاده‌نموده تحویل شده باشد. چنانچه سفید امضاء سپرده نشده باشد و بطور مثال، ربوده شده (مسروق) باشد، یا به دنبال حوادثی قهری(یا مقتضیاتی اتفاقی) در اختیار و تصرف دارنده آن قرار گرفته باشد، مرتکب تحت عنوان جعل قابل تعقیب خواهد بود. با وجوداین، ماده ۶۷۳ قانون مجازات اسلامی علاوه بر سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء سپرده شده می‌گوید: «هرکس از سفید مهر یاسفید امضایی که..... به هر طریق به دست آورده سوء استفاده نماید به یک تا سه سال حبس محکوم خواهد شد».
لازم به یادآوری است که عنوان فصل بیست و چهارم قانون مزبور «خیانت در امانت» است و اولین مادة تحت عنوان فوق، به سوءاستفاده از سفید امضاء یا سفید مهر اختصاص یافته است. بنابراین، تصورّ تحقق جرم مزبور بدون سپرده شدن یا تودیع قبلی ورقه‌سفید امضاء یا سفید مهر با اشکال مواجه است. به علاوه، اگر جعل و خیانت در امانت با یکدیگر قابل جمع هستند، سرقت وخیانت در امانت با یکدیگر قابل جمع نیستند. احکام تعدّد مادی جرم؛ یعنی جمع مجازاتهای سرقت و جعل قابل اجرا می‌باشند.زیرا ذکر «به دست آوردن به هر طریق» در ماده ۶۷۳ قانون مجازات اسلامی شامل طرق نامشروع تحصیل ورقه، برای تحقق جرم‌سوء استفاده از سفید مهر یا سفید امضاء از جمله سرقت نمی‌گردد.
بنابراین چک سفید امضاء مسروق که مورد سوء استفاده امضایی(مشابه) قرار گیرد مشمول جرائم سرقت و جعل است و نه جرائم‌سرقت و سوء استفاده از سفید امضا؛ بدین جهت که لازمه جرم سوء استفاده از سفید امضا، مسبوق بودن موضوع به قبول ید امانی‌تحصیل کننده، به حکم قانون و یا عقود و قراردادهای امانی است، حتی در مواردی که مرتکب سفید مهر یا سفید امضاء را به جبر وقهر و یا به اکراه و تهدید از مجنی علیه گرفته باشد، نفس چنین عملی جرم و منطبق است با ماده ۶۶۸ قانون مجازات اسلامی که‌می‌گوید: «هر کس با جبر و قهر یا با اکراه و تهدید، دیگری را ملزم به دادن نوشته یا سند یا امضاء و یا مهر نماید و یا سند و نوشته‌ای که‌متعلق به او یا سپرده به او می‌باشد را از وی بگیرد به حبس از سه ماه تا دو سال و تا (۷۴) ضربه شلاق محکوم خواهد شد». و سوءاستفاده از آن مشمول جرم جعل است و نه جرم سوء استفاده از سفید امضاء برحسب مورد.
از این رو کسی که از ورقه سفید واجد امضاء یا مهر مثلاً یک مقام علمی، سیاسی یا هنری که به عنوان خاطره و یادگاری به عمل‌آمده، سوء استفاده نماید و مطلبی به زیان وی بالای آن امضاء، بنویسید مرتکب جعل شده است و نه خیانت در امانت از طریق سوءاستفاده از سند مهر یا سفید امضاء.(گلدوزیان دکتر ایرج، حقوق جزای اختصاصی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوازدهم ص ۴۲۲.)
چنانچه کسی با توسل به وسایل متقلبانه، موفق به اخذ ورقه سفید امضاء از امضاء کننده گردیده باشد، به نحوی که اگر آن وسایل‌متقلبانه به کار برده نمی‌شد، تحصیل ورقه سفید امضاء ممکن نمی‌شد. یا وقتی که ورقه سفید امضاءتوسط شخص دیگری غیر ازامضاء کنندة ورقه به فردی سپرده شده باشد چنین رفتاری جعل تلقی می‌شود و نه سوء استفاده از سفید امضاء.
گفتار دوم ـ تحویل سفید امضاء با استعمال یا کاربرد معیّن
چنانچه زوجه‌ای از سوی شوهر خود، دسته چکی سفید امضاء، دریافت نموده باشد تا هزینه نیازهای ضروری و معاشی خانواده راپرداخت نماید، ولی عملاً تعدادی از چکهای مزبور را برای خرید پالتوی پوست با قیمت گزاف و بدون ارتباط با معاش خانواده‌هزینه کند. در چنین حالتی، که تحویل چکهای سفید امضاء، بدون پیش‌بینی کاربرد حقوقی معیّن بوده است، سوء استفاده‌ای که به‌عمل آمده باشد جعل تلقی می‌گردد. مثل منشی دفترخانه‌ای که با گرفتن امضای قبلی، اقرار به دینی را بجای تحریر عرفی مطلب‌مورد توافق قید نماید.
گفتار سوم ـ کیفیت احراز تحویل سفید امضاء به دیگری
اثبات تحویل ورقه سفید امضاء به عنوان موضوع «وکالت» تابع قواعد دلیل در حقوق مدنی است.
در حقوق ایران، هر نوع تعهدی را به هر مقداری می‌توان با شهادت شهود، اقرار، اسناد و امارات، ثابت کرد و محدودیتی وجودندارد؛ زیرا وقتی شهادت در قتل مستوجب قصاص معتبر است، در امور مدنی نمی‌توان اعتبار آن را محدود به تعهدات معینی نمود.در امور تجاری، شهادت به عنوان دلیل همیشه قابل قبول است؛ اعم از اینکه اعتبار سفته یا برات مطرح باشد یا صورتحساب وفاکتور کالای مورد معامله.
بخش دوّم ـ ارکان تشکیل دهنده جرم سوء استفاده از سفید امضاء
نحوة سوء استفاده، ضرر و زیان و قصد مجرمانه، عناصر تشکیل دهنده جرم مزبور را (با توجه به احراز شرط مقدم قانونی بودن رفتارمجرمانه) تشکیل می‌دهند.
مبحث اول ـ رفتار مجرمانه(عنصر مادی جرم)
سوء استفاده از سفید امضاء عبارت است از نوشتن مطالبی در بالای امضاء، به نحوی که با آنچه طرفین توافق داشته‌اند هماهنگی‌نداشته و مشتمل بر تعهد یا ایفای تعهد یا هر رفتاری دیگری باشد که بتواند شخص یا دارایی امضاء کننده را به خطر اندازد.
گفتار اول ـ مصادیق رفتار مجرمانه
کسی که مطالبی را برخلاف توافق قبلی در بالای امضاء ورقه‌ای می‌نویسد، مرتکب جرم سوء استفاده از سفید امضاء می‌گردد. بدین‌ترتیب:
اولاً ـ اقدام مغایر با توافق یا پیش‌بینی قبلی:
چنانچه احراز وجود یک دین، در ورقه سفید امضاء به عمل آید، در شرایطی که ورقه مزبور به منظور دیگری تودیع شده باشد، جرم‌واقع شده است. بطور مثال، ورقه سفید امضاء برای تنظیم م&
